Crime & Art, czyli romans kryminologii ze sztuką: Zbrodnia w ramie

Współczesne społeczeństwo jest przyzwyczajone do widoku krwawych scen w mediach – przestępstw w wiadomościach, wylewających się z ekranu flaków w filmach czy zwłok w programach kryminalnych. Z całą pewnością można stwierdzić, że dzisiaj nic już nie jest w stanie nas zdziwić – widzieliśmy wszystko.

A jednak, broczące wnętrzności i trupy przełożone pędzlem na płótno budzą nadal pewien niepokój. Śmierć na obrazach przerażała dawniej, zadziwia i teraz. Sztuka kojarzy się nam z czymś pięknym, pokrzepiającym, z życiem. Błędnie – śmierć, brud i robactwo inspirowały artystów od początku ich istnienia. Nie tylko w kontekście szokowania. Gdy niedostępne były inne nośniki, sztuka przybliżała ludziom to, co dalekie, zakazane, niezrozumiałe.

Przyjrzymy się dzisiaj temu, jak artyści malarze ukazują tematy związane ze zbrodnią, zgonem, czy sekcją zwłok.

Cud zazdrosnego męża to fresk autorstwa włoskiego mistrza renesansu Tycjana, wykonany w 1511 roku jako część dekoracji Scuola del Santo w Padwie, w północnych Włoszech.

Dzieło przedstawia mężczyznę bezpardonowo dźgającego swoją żonę po tym, jak została niesłusznie oskarżona o cudzołóstwo.

Gdy mężczyzna odkrywa prawdę, błaga o przebaczenie św. Antoniego, który reanimuje kobietę (ta scena jest przedstawiona w mniejszym rozmiarze po prawej).

W 1617 roku Michiel van Mierevelt i jego syn Pieter namalowali Lekcję anatomii dr Willema van der Meera. Na obrazie widać pełną salę studentów, obserwujących doktora przeprowadzającego sekcję zwłok (choć w gruncie rzeczy większość z nich gorliwie spogląda w stronę malarza, jakby czekali na pstryknięcie migawki).

Kiedyś studenci chirurgii swoją wiedzę anatomiczną nabywali podczas sekcji zwłok. Często ciała do tego celu były zdobywane w wyniku rabowania grobów. Jak się okazuje, najbardziej niezawodne zaopatrzenie pochodziło z egzekucji przestępców. Autopsja, często publiczna, była częścią kary dla tych, którzy zostali straceni za przestępstwa. Mimo, że byli już martwi, nie szczędzono wysiłków, by pozbawić ich ostatniej godności.

Chyba najbardziej klasyczna pozycja z gatunku “patologii” w malarstwie. Zbiorowy portret wybitnych członków Gildii Chirurgów w ich środowisku pracy.

Dzieło powstało jako upamiętnienie popularnej kiedyś, publicznej sekcji zwłok. Pokazy takie były w XVII w powszechne w całej Europie i poza ludźmi związanymi z medycyną, gromadziły także wiele zwyczajnie żądnych wrażeń gapiów.

Na płótnie zaprezentowano autopsję złodzieja Adriaana Arisza, przeprowadzaną przez doktora Nicolaesa Tulpa. Niechlubny bohater obrazu był sądzony za kradzież płaszcza, ale jako recydywistę skazano go na najwyższy wymiar kary.

Fragment obrazu Rembrandta. Jest to portret zbiorowy, przedstawiający sekcję mózgu przeprowadzaną przez dra Jana Deijmana (1619–1666). Znaczna część płótna została zniszczona w pożarze w 1723 roku.

Obraz przedstawia doktora Deijmana dokonującego sekcji mózgu zwłok straconego przestępcy, flamandzkiego krawca Jorisa „Czarnego Jacka” Fonteijna (1633 / 34–1656). Asystent doktora Deijmana, chirurg Gijsbert Calkoen, jest widoczny po lewej stronie, trzymając czubek czaszki zmarłego.

W toku czteroczęściowej serii Reward of Cruelty, bohater obrazów został osądzony, skazany i powieszony, a jego ciało przekazano do sekcji. Wtedy nie był to jeszcze tak powszechny proceder, ale już w następnym roku – 1752 – ustawa o morderstwach ustanowiła standard, w ramach którego ciała morderców miały być przekazywane do sekcji i nie mogły zostać pochowane – jako ostateczna kara za zbrodnię.

Na czwartym obrazie z serii (przedstawionym powyżej) “ofiara” ma wokół szyi owiniętą pętle, a w jej oko wbijane jest ostre narzędzie. Jelita bohatera wlewają się bezpośrednio do wiadra, a leżącym na ziemi sercem raczy się obecny na sali pies. Warto zauważyć, że organ ten przedstawiony jest nieanatomicznie, wręcz infantylnie. Na pierwszym planie po lewej stronie można dostrzec gotujące się w kotle czaszki i kości, prawdopodobnie poddawane obróbce przed wykorzystaniem ich jako narzędzie naukowe.

Akcja obrazu ma miejsce w okrągłym teatrze pokazowym w Sali Chirurgów w Anglii. Scenie przewodniczy John Freke, ówczesny prezes Królewskiego Kolegium Chirurgów Anglii. Freke “zasłynął” udziałem w głośnej próbie pozyskania ciała skazanego buntownika Bosavern Penleza do sekcji w 1749 roku.

Szkielet wiszący na ścianie po lewej to James Field, bokser, którego powieszono tuż przed ukazaniem się pierwszych odbitek z tej serii. Po prawej stronie zaś wisi Macleane, notoryczny rozbójnik, którego powieszono rok wcześniej.

Obraz autorstwa Jacquesa-Louisa Davida z 1793 r. przedstawia zamordowanego francuskiego przywódcę rewolucyjnego Jeana-Paula Marata. Martwy Marat leży w kąpieli, zasztyletowany przez żyrondystkę Charlotte Corday. Obraz namalowany kilka miesięcy po morderstwie.

Obraz jest nowatorski, ponieważ dotychczas rzadko w malarstwie ukazywano śmierć osoby świeckiej.

Marat był osobistym przyjacielem malarza. David został wezwany na miejsce zbrodni. Marat leżał na podłodze, w ubraniu. Artysta namalował go jako męczennika rewolucji – dlatego dodaje jego postaci bohaterskości. Aby móc pokazać go nagim wzorem starożytnych standardów, umieszcza jego ciało w wannie. Na obrazie wanna nieprzypadkowo wystylizowana jest na antyczny sarkofag, a pozycja zmarłego przywodzi na myśl wyobrażenia Chrystusa w scenach zdjęcia z krzyża. David zdecydował się przedstawić Marata jako symbol świeckiego męczennika.

Widzimy anonimowy akt zabójstwa: morderca podnosi rękę gotową do ostatecznego uderzenia, podczas gdy jego wspólnik przytrzymuje konającą kobietę. Sprawcy prawdopodobnie planują wrzucić zwłoki do widzianego za nimi wzburzonego morza.

Morderstwo jest bezimienne, “uniwersalne” – takie, które może zdarzać się nawet w tej chwili, tuż za rogiem, a może nawet … spotkać nas samych.

W 1869 Paul Cézanne namalował Przygotowanie do pogrzebu lub autopsji.

Według najbardziej oczywistej interpretacji, mężczyzna na obrazie jest grabarzem, który przygotowuje zwłoki na pogrzeb. To niezwykle rzadko obrazowane w sztuce wydarzenie. “Chwila ulotna”, pozornie rutynowy moment, a właśnie przez to – głęboko poruszający.

W 1876 roku Henri Gervex namalował Autopsję w Hôtel-Dieu. Chociaż ta praca jest obecnie niedostępna, powyżej jest studium, które wykonał dla niej wcześniej. Była to ówczesna główna kostnica Paryża. Ofiara prawdopodobnie zmarła z głodu.

Sekcje zwłok często odbywały się w piwnicach szpitali, w ciemnym i obskurnym otoczeniu. Gervex był jednym z pierwszych artystów, którzy wykorzystali sekcję zwłok, aby uzyskać ostry przekaz społeczny.

Na obrazie Autopsja, znana również jako Anatomia serca; Miała serce! bohaterką/ofiarą jest młoda kobieta, która utonęła. Oto kolejna wiadomość, a raczej pytanie skierowane do społeczeństwa: czy była Ofelią, czy jedną z wielu „upadłych kobiet”, które postanowiły zakończyć swoje życie?

Główna bohaterka obrazu René Magritte’a z 1927 roku, zakrwawiona naga kobieta, leży na kanapie. Tytułowy zabójca, dobrze ubrany mężczyzna, zakończył swoje krwawe “dzieło” i jest gotowy do opuszczenia miejsca zbrodni. Zatrzymuje go jednak dźwięk muzyki płynący z gramofonu. W międzyczasie dwóch uzbrojonych mężczyzn czai się w holu, aby go złapać. Trzech innych mężczyzn obserwuje sytuację z balkonu.

Obraz przedstawia typową sytuację zasadzki na przestępcę, przyłapanie go na tzw. gorącym uczynku. Dla śledczych jeden z najlepszych możliwych scenariuszy.

Dzieło opublikowane rok po pokojowych akcjach demonstrantów na rzecz praw obywatelskich, których celem było zlikwidowanie segregacji rasowej w Birmingham w stanie Alabama.

Warhol użył zdjęcia psa policyjnego atakującego Afroamerykanina jako podstawy do obrazu. Fotografia została wykonana przez Charlesa Moore’a i po raz pierwszy opublikowana w magazynie Life 17 maja 1963 r. Obraz przedstawia ucisk obywateli afroamerykańskich i brutalność policji.

Stworzone w 1967 roku Stockholm Big Electric Chair jest częścią serii prac Andy’ego Warhola przedstawiających krzesło elektryczne. Śmierć przez porażenie prądem była kontrowersyjnym tematem w Nowym Jorku, gdzie artysta mieszkał i pracował, zwłaszcza po dwóch egzekucjach w zakładzie karnym Sing Sing w 1963 roku. Warhol uzyskał fotografię pustej komory egzekucyjnej, która stała się podstawą dla tego cyklu.

Sposób ukazywania “trudnych” tematów w malarstwie naturalnie zmienia się na przestrzeni wieków, co doskonale obrazuje powyższe zestawienie. Artyści podejmują tematy aktualne, by bezpośrednio dotrzeć do społeczeństwa w którym żyją. W tym przypadku widzimy, jak malarze korzystają ze swoich możliwości dotarcia do szerszego grona, by uświadomić publice istnienie czy istotność tematów, od których na co dzień mogą “umywać ręce”.

Źródła: history.com, eclecticlight.co